Ngaphezu kobuhle bayo bemvelo obubabazekayo namabhuloho ayo okulenga awusizo kakhulu, i-Oxolotán inesikhala esisodwa kuphela saseTabasco: isigodlo sangaphambili saseSan José.
Kukholakala ukuthi yakhiwa ngawo-1550s kuya ku-1560s obaba baseFranciscan; yabe isilahlwa yibo yadluliselwa ezandleni zamaDominican. Lapho-ke i-Oxolotán kwakuyisibalo sabantu baseZoque (iqembu lamaMayan elalizibiza ngokuthi “o de put” noma “amadoda ezwi lawo”, noma ngamanye amagama, “the real”, “the authentic ones”) labantu abalinganiselwa ku-2000.
Maphakathi nekhulu le-18 kwakuyisibalo esinezakhamizi eziningi esifundazweni saseTabasco, kodwa ngenxa yezifo ezingaziwa eNew Spain, ezifana nommbila omnyama, nokuxhashazwa ngokweqile kwabantu bomdabu, inani labantu lalincipha kwaze kwaba sekuqaleni kwekhulu le-19 yayivele inabantu abangaphansi kwama-500.
Ngakolunye uhlangothi lwesonto kunomnyuziyamu lapho kukhonjiswa izingcezu ebezingezethempeli. I-Oxolotán itholakala kuma-85 km ukusuka e-Villahermosa emgwaqweni omkhulu no. 195.
UmthomboAmathiphu Aeroméxico No. 11 Tabasco / Spring 1999